Yên Bái nổi tiếng với những viên kim cương màu sắc và những viên đá quý độc lạ. Chẳng hạn như kim cương màu vàng “hoàng yến” sống động, kim cương đen huyền bí, kim cương đỏ quyến rũ hay những viên kim cương hồng nhẹ nhàng, theo GIA (Viện đá quý Hoa Kỳ), những viên kim cương này được gọi là “Fancy Diamonds” - nghĩa là những viên kim cương có màu lạ mắt.
Chợ đá quý Yên Bái còn được biết tới như một nơi bán đá quý, dù là bạc tỷ, nhưng đá quý được bày bán như hàng rau ở chợ. Đặc biệt, ở phiên chợ đá quý này sẽ không thấy bóng dáng của những người vệ sĩ hay bảo vệ lực lưỡng, chỉ thấy hình ảnh những cô gái, người phụ nữ Yên Bái với những gian hàng đá quý được bày bán trên những khung bàn nhỏ ở gian hàng của mình.
Huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái từ lâu cũng nổi tiếng bởi có nhiều mỏ ruby sao. Trong đó, mỏ Tân Hương tại địa phương này là một mỏ đá có trữ lượng lớn nhất, những khối ruby được đánh giá là đẹp và đắt nhất Việt Nam đã được tìm thấy.
Tháng 4/1997, bảo vật quốc gia được tìm thấy ở tỉnh Yên Bái. Cụ thể, trong khi tuyển quặng, công nhân mỏ Tân Hương, huyện Yên Bình, thấy trong đám đá thải không lọt qua sàng một cục đá lớn, nặng 2,7kg. Theo KS. Nguyễn Xuân An, người phụ trách xử lý viên đá quý lúc bấy giờ cho biết: "Trông nó sần sùi như 1 bắp súp lơ, có nhiều tạp chất bám xung quanh. Khi mang về xử lý bằng cách rửa sạch và bóc tạp chất bám xung quanh thì thấy trên mặt viên ruby có 1 vết nứt sẵn, sau khi xử lý và tách ra được một viên ruby có màu đỏ sẫm như máu bồ câu, giới chuyên môn thường gọi là viên đực, nặng 540 gram, tương đương 290 cara. Phần còn lại của viên ruby nặng 2.160 gram tương đương 10.800 cara."
Vì viên đá ruby 2,1kg này được đánh giá là lớn nhất Việt Nam vào thời điểm đó nên Nhà nước đã quyết định giữ làm Bảo vật quốc gia theo văn bản số 5346/VPCP ngày 22 tháng 11 năm 1999 của Văn phòng Chính phủ. Khối ruby này đã yên vị trong Kho bạc Nhà nước, và được gọi với cái tên là “Ngôi sao Việt Nam”.
Theo lời của TS. An kể trên báo Bưu điện Việt Nam, viên ruby "con" tương đương 290 cara đã được bán trong cuộc đấu giá ở Myanmar năm 1997, viên đá đã được bán cho một thương gia với giá 290.000 USD.
Bảo Hồng Ngọc chỉ là một trong số rất nhiều viên đá quý được giữ làm bảo vật quốc gia, từng được tìm thấy ở Yên Bái. Giá trị của những viên đá quý Ruby và Sapphire ở đây được đánh giá bởi những yếu tố viện GIA đưa ra như: Màu sắc, độ tinh khiết, trọng lượng, kiểu cắt. Ngoài ra, có những viên đắt giá vì tính tự nhiên, không có sự can thiệp con người.
Điểm thu hút có 1-0-2 của đá quý chợ Lục Yên, tỉnh Yên Bái
Đá Ruby và Sapphire ở Yên Bái, cụ thể là ở chợ Lục Yên, đặc biệt vì có hiệu ứng phản chiếu ánh sáng ngôi sao, gọi là “asterism effect”. Hay thường được biết đến với tên gọi khác được đặt cho những viên đá quý có hiệu ứng này là đá Ruby ngôi sao.
Theo GIA, Các hiện tượng quang học như phản chiếu ngôi sao 6 cánh được các nhà nghiên cứu cho là do các vi hạt (hay tạp chất) có định hướng, đặc biệt là các hạt rutil, được xếp theo hàng hay một vị trí nhất định nào đó. Hiệu ứng ngôi sao trong nhiều viên ruby khá sắc nét và hấp dẫn người xem khi được chiếu sáng.
Hiệu ứng sao còn là do sự khác biệt về chiết suất (quang) giữa vật liệu chủ là viên ruby, với chiết suất của các sợi nhỏ rutil (còn được gọi là "tơ").
Các cấu trúc tăng trưởng và tiểu hành tinh tạo nên hiệu ứng ngôi sao được nhìn thấy trong viên đá sapphire hồng 14,45 ct này từ Trúc Lâu (trái). Các đường cắt đa hợp, song song tạo hình thoi là đặc điểm chung của ruby và sapphire ở Tân Hương – Trúc Lâu (phải). Ảnh: Phóng đại 12x N. N. Khoi / GIA
Khi quan sát bằng kính hiển vi, xuất hiện nhiều đường thẳng hay các góc cạnh, thường sắc nét và dễ xác định, được thấy ở hầu hết các loại đá ruby sao này. Các cấu trúc ngôi sao và cấu trúc tăng trưởng cũng đã được quan sát cùng nhau trong một số trường hợp (bên trái). Ba hệ thống các đường cắt, song song tạo hình thoi khá phổ biến (bên phải).
Khi được chiếu sáng ở một góc độ nhất định, viên đá quý này sẽ phản chiếu lại ánh sáng như ngôi sao có 6 cánh cân xứng. Đặc biệt, cấu trúc ngôi sao 6 cánh sẽ được thể hiện rõ nhất khi viên đá được mài nhẵn theo kiểu cabochon. Tùy thuộc vào ánh sáng thích hợp mà viên đá sẽ phản chiếu 6 hay 12 cánh. Loại đá này thường có cân nặng từ 13.77 đến 24.54 carat hoặc loại nhỏ nhất từ 1-3 carat.
Các mỏ nguyên sinh và thứ cấp ở khu vực Tân Hương, Trúc Lâu, phía bắc tỉnh Yên Bái của Việt Nam đã cung cấp ruby (đặc biệt là ruby sao) và một số viên ngọc bích trong hơn một thập kỷ qua cho thị trường đá quý.
Color – Màu sắc đá quý chợ Lục Yên có màu sắc được ưa chuộng
Theo nghiên cứu của Viện GIA về đá quý ở chợ Lục Yên, nhìn chung, ruby và sapphire được đem về từ mỏ Tân Hương - Trúc Lâu hầu hết có chất lượng cabochon. Dải màu của đá quý ở đây sẽ đi từ trong suốt đến viên có màu từ hồng đến đỏ tía hoặc đỏ nâu, là màu được ưa chuộng, thường xuất hiện ở mỏ thứ cấp, trong khi những viên được khai thác từ mỏ nguyên sinh thường là bán trong đến đục và có màu tối, không thích hợp để cắt giác cạnh mà chỉ có thể mài theo kiểu cabochon.
Loại tinh thể màu xám, trắng xám đến xám xanh và xám vàng nằm trong các mỏm đá, như mỏm Co Man ở thung lũng Trúc Lâu, và khe Nhạn và Kinh La ở vùng Tân Hương, thường có kích thước từ 1–3 cm, với một số trên 10 cm, có chất lượng rất thấp hoặc không phải đá quý, không được dùng để làm trang sức mà sẽ làm vật chạm khắc,...
Điểm đặc biệt là chợ đá quý Lục Yên bày bán có nhiều loại đá khác nhau: nếu như bạn muốn một loại thu hút ánh sáng, phản chiếu tốt thì nên sở hữu loại Ruby “thịt”, (Normal Ruby), loại này sẽ không có hiệu ứng ánh sao, nhưng bù lại hấp thụ ánh sáng tốt và cho ra một màu rất đẹp.
Đối với những ai đang tìm kiếm một viên đắt giá, sang trọng và có phần độc lạ khi phản chiếu ánh sao mỗi khi có ánh sáng chiếu vào thì nên sở hữu một viên đá Ruby sao.
Nếu là một nhà địa chất hay nghiên cứu về đá quý, khi đến với chợ đá quý Lục Yên sẽ khó lòng bỏ qua những viên đá tinh thể nặng tới vài kilogram.
Qua quá trình nghiên cứu và thẩm định về màu sắc, viện GIA đưa ra kết luận rằng, đá Ruby sao thường có sự phân bố màu sắc không đồng đều, thường theo dải hoặc đốm. Tùy thuộc lượng crom và sắt có trong corundum nhiều hay ít mà Ruby sao có màu từ hơi hồng đến cam hoặc đỏ tía và đỏ nâu. Trong đó, đá Ruby sao đỏ có màu đỏ “huyết bồ câu” là màu có giá trị cao và nhiều người mong muốn sở hữu nhất, và thường được tìm thấy ở mỏ thứ cấp tại khu vực Tân Hương - Trúc Lâu.
Những viên đá Ruby sao có ánh lên hình sao 6 cánh đối xứng khi chiếu ánh sáng vào thì càng có giá trị hơn.
Đá quý từ Tân Hương - Trúc Lâu thường có dạng tinh thể và được chế tác, mài nhẵn. Màu sắc đặc trưng của chúng từ hồng đến đỏ hồng. Màu sắc bất thường chẳng hạn như phân vùng và các đốm hoặc mảng là rất hiếm.
Clarity – Độ trong hay còn gọi là cấp độ tinh khiết của đá quý
Tiếp theo, ta xét đến độ tinh khiết của viên đá. Nói cách khác, chúng ta đi tìm các điểm lỗi của viên đá. Nếu là đá tự nhiên 100%, đá sẽ có lỗi tạp chất, cước, bọt, màu tạp. Thông thường, nếu đạt được các tiêu chí phía trên (màu sắc, hình khối đẹp) thì đá ruby đá rất đắt rồi.
Khi dùng đèn soi vào, mắt thường chúng ta có thể nhìn thấy những vệt trắng (hoặc đen) bên trong viên đá. Đó chính là các tạp chất tinh thể Rutile trong đá tự nhiên, càng xuất hiện nhiều đá càng giảm giá trị. Nhưng đây cũng là một điểm đặc biệt sẽ tạo nên đá Ruby sao.
Đối với Ruby sao, hầu hết các viên không có độ tinh khiết cao mà thường có chứa một chút tạp chất. Các tạp chất trong Ruby sao rất phổ biến và không phải lúc nào cũng là dấu hiệu của chất lượng kém. Trong lĩnh vực đá quý, tạp chất trong Ruby sao còn là công cụ để phân biệt giữa Ruby tự nhiên và Ruby nhân tạo.
Ngoài ra, vì rất ít viên có độ tinh khiết cực độ, mà hầu như là bán trong hoặc màu đục, nên Ruby còn được phân loại theo mức độ tinh khiết về màu sắc như ruby hồng, đỏ máu chim bồ câu, ruby pha ánh vàng: màu đá sáng, ruby pha xanh lam: màu đá bị tím, Ruby pha xanh lục: màu đá bị đen.
Với Ruby sao của Yên Bái, tạp chất ít hơn các nơi khác nên càng quý giá hơn.
Cut - Giác cắt chợ Lục Yên khá đa dạng
Chợ đá quý Lục Yên đa dạng về hình thù và giác cắt của những viên đá quý. Những viên đá quý trong, tinh khiết ở đây được mài giác cạnh, còn các loại đá màu đục, không thể mài giác cạnh thì sẽ thường là loại Cabochon, mỗi viên đá quý được mài nhẵn, mài tròn, phần đáy phẳng hoặc hơi nhô lên.
Ở Yên Bái, người thợ thể hiện được sự khéo léo của mình qua từng đường cắt, viên đá sẽ càng tỏa sáng hơn. Do vậy, giác cắt luôn là một trong những yếu tố quyết định đến giá trị của trang sức đá quý mà bạn tuyệt đối không thể bỏ qua ở nơi đây. Khi đến khu chợ, bạn sẽ bắt gặp những kiểu cắt như dưới đây:
Cabochon - Kiểu mài nhẵn - đặc biệt củ đá quý Lục Yên
Khi nhìn viên đá từ phía trên xuống, bạn sẽ thấy chúng có kiểu dáng như bầu dục. Cách mài này giúp tôn lên độ mịn bóng của đá, và dễ dàng quan sát hiệu ứng, cũng như vân đẹp bên trong lòng đá.
Ngoài ra, chợ đá quý Yên Bái còn có các loại đá quý khác với những kiểu cắt khác nhau như Round Brilliant, Square Cut, Trilliant Cut, Baguette, ...
CARAT - Trọng lượng đá quý
Đặc điểm nổi bật nhất của đá quý Tân Hương - Trúc Lâu là được bao phủ bởi lớp Spinel dạng hạt (Häger et al., 2010; Hauzenberger etal., 2010). Ngoài ra, các viên đá thô từ Tân Hương - Trúc Lâu nhìn chung lớn hơn nhiều so với các viên từ mỏ Khoan Thông - An Phú, là một mỏ đá quý khác ở tình Yên Bái.
Từ rất lâu, khoảng 20 năm trước đây, chợ Lục Yên, Yên Bái đã được biết đến như là một nơi mua bán đá quý chất lượng cao. Cung cấp mọi loại kích thước, trọng lượng nhỏ nhất từ những viên 01-03 carat (khoảng 0,2-0,6g) cho tới vài chục carat.
Ảnh: miennuitaybac / chụp màn hình
Cho tới năm 1977, đã xuất hiện những viên đá ruby lớn, nặng tới 2,7kg. Và tới những năm gần đây, một viên ruby nặng tới 18,8kg đã được tìm thấy ở mỏ Tân Hương, Yên Bái. Cả hai viên đá lớn nhất ở từng thời kì đều đã được giữ lại, làm bảo vật quốc gia.
Trong hơn hai thập kỷ, Việt Nam là nguồn cung cấp đá quý ruby và sapphire quan trọng. Hầu hết sản lượng đến từ tỉnh Yên Bái; các mỏ đầu tiên ở khu vực Khoan Thông – An Phú và những cái mới hơn ở Tân Hương – Trúc Lâu.
Theo khảo sát của các nhà nghiên cứu, hiện sản lượng đá quý từ Tân Hương – Trúc Lâu khoảng 10 kg mỗi tháng. Bao gồm khoảng 20–30% ruby và một số sapphire, và 70–80% là đá spinel. Nhưng chỉ 10–15% đá có chất lượng đá quý; phần còn lại thích hợp để làm vật liệu chạm khắc hoặc làm mẫu vật. Hầu hết các viên đá quý được cắt và bán tại địa phương.
Ngoài ra, DOJI Gold & Gems Group là nhà xuất khẩu lớn các mặt hàng đá quý của Việt Nam ra thị trường thế giới, trực tiếp hoặc thông qua các hội chợ đá quý quốc tế tại Bangkok, Hong Kong, Tokyo và Kobe. Các thị trường chính cho đá quý chất lượng cao là Nhật Bản, Bắc Mỹ và Hồng Kông. Đá lớn, chất lượng trung bình được bán ở Trung Đông, Đài Loan và Đông Nam Á, trong khi các sản phẩm thương mại chất lượng vừa được đưa đến Ấn Độ và Trung Quốc.
Các tính năng đặc biệt nhất của corundum này làm cho nó được yêu thích là sau khi đánh bóng sẽ xuất hiện hiệu ứng bao gồm hiệu ứng ruby sao. Nguồn gốc địa chất và tính chất đá quý của corundum này là điểm khác biệt, phân biệt đá ở chợ Lục Yên, được khai thác từ mỏ Tân Hương, khác với khu vực Khoan Thông - An Phú liền kề.
