Tác phẩm bình phong được công nhận là Bảo vật quốc gia theo Quyết định số 2089/QĐ - TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 25 tháng 12 năm 2017.
Theo các nhà nghiên cứu mỹ thuật, bình phong có giá trị đặc biệt xuất sắc về nghệ thuật, góp phần vào việc nghiên cứu sự giao lưu văn hóa Đông - Tây trên phương diện nghệ thuật tạo hình.
Hiện tại, bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam là nơi lưu giữ, trưng bày tác phẩm quý này, được sưu tầm năm 1978 tại Dinh Bảo Đại ở thành phố Đà Lạt.
Kỹ thuật xử lý chất liệu của Nguyễn Gia Trí đạt đến trình độ bậc thầy nên hiện trạng tổng thể bình phong tốt.
Khi về Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, bảo vật quốc gia này có lỗ thủng 5cm do đạn bắn. Một số vết đạn bắn trên mặt tranh Thiếu nữ trong vườn đã được gắn vá.
Tại sao bức bình phong này lại trở thành bảo vật quốc gia?
Đầu thế kỷ XX, khi chất liệu sơn còn giới hạn trong trang trí mỹ nghệ ở các nước châu Á như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và một số quốc gia châu Âu như Pháp, Đức, Hà Lan, Nga…, thì ở Việt Nam, sinh viên trường Mỹ thuật Đông Dương đã sử dụng trong sáng tác hội hoạ.
Cụ thể, nhiều nghiên cứu, thể nghiệm của các sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương vào những năm đầu thập niên 30 đã đem chất liệu sơn ra khỏi phạm vi nghệ thuật trang trí và mỹ thuật ứng dụng.
Ước mơ về một chất liệu sáng tác hội họa mang bản sắc dân tộc đã thôi thúc các sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương tìm tòi nghiên cứu để sáng tạo nên kỹ thuật sơn mài.
Từ cảm hứng cách tạo hình của phương Tây, kết hợp với nhựa cây sơn của Việt Nam, hội họa sơn mài ra đời.
Tuy nhiên, kỹ thuật và chất liệu chỉ là phương tiện để giúp người nghệ sĩ chuyển tải ý tưởng tạo hình, những cảm xúc và niềm đam mê. Tranh sơn mài Việt Nam trở nên nổi tiếng trên thế giới chính là nhờ vào sự cống hiến tài năng, trí lực và tâm huyết của Nguyễn Gia Trí.
Bình phong nằm trong số những tác phẩm sơn mài lớn được Nguyễn Gia Trí sáng tác ở thập niên 40 của thế kỷ XX - giai đoạn ông chuyên sáng tác về phong cảnh và thiếu nữ. Như vậy, tác phẩm bình phong là bảo chứng cho cột mốc lịch sử quan trọng của nền hội hoạ quốc gia.
Theo Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, tác phẩm là sự kết hợp hài hòa giữa lối tạo hình hiện đại phương Tây và tinh thần thẩm mỹ Á Đông, được thể hiện bằng chất liệu sơn của Việt Nam kết hợp với vỏ trứng, vàng, bạc, son, vừa lộng lẫy sang trọng, vừa lung linh sâu thẳm.
Tác phẩm bao gồm 8 tấm vóc ghép lại thành bình phong hình chữ nhật có kích thước 159 x 400cm (50cm x 8). Mặt thứ nhất của bình phong thể hiện bức tranh Thiếu nữ trong vườn. Mặt thứ hai thể hiện bức tranh Phong cảnh
Mỗi tranh là một tác phẩm hội họa độc lập nhưng hợp lại thành tổng thể thống nhất về phong cách nghệ thuật đặc trưng của Nguyễn Gia Trí. Đó là bố cục chặt chẽ, hình mảng chọn lọc, chi tiết tinh tế, màu sắc đằm thắm và đậm chất lãng mạn, mộng mơ.
Họa sĩ sử dụng nhiều kỹ thuật sơn mài phức tạp, đòi hỏi kỹ năng tinh tế. Ông kết hợp kỹ thuật khắc, đắp nổi và nhiều lớp sơn màu sâu bên dưới bề mặt. Trên bề mặt bình phong, nhiều chi tiết được họa sĩ đắp nổi theo độ cao, thấp, dày, mỏng như lá chuối, hoa phù dung, đám mây, áo dài thiếu nữ để tạo hiệu ứng về khối. Những tàu lá chuối được vẽ gần với tư duy hiện đại, rõ mảng miếng, mạch lạc về đường nét, nổi khối trên bề mặt phẳng của tranh. Kỹ thuật gắn trứng được họa sĩ thể hiện qua làn da, chiếc quần lụa của phụ nữ, hay toàn bộ lá dọc mùng...
Hai mặt của bình phong - Thiếu nữ trong vườn và Phong cảnh là sự kết hợp hài hòa giữa lối tạo hình hiện đại phương Tây và tinh thần thẩm mỹ Á Đông, được thể hiện bằng chất liệu sơn của Việt Nam kết hợp với vỏ trứng, vàng, bạc, son, vừa lộng lẫy sang trọng, vừa lung linh sâu thắm.
Tranh Thiếu nữ trong vườn đậm chất cao sang và trang nhã. Trên nền vàng lộng lẫy là hình ảnh các thiếu nữ duyên dáng áo dài thướt tha trong khung cảnh hoa lá, cây cỏ thơ mộng.
Bằng sự nghiên cứu chắt lọc về hình và khả năng diễn tả chất liệu đặc sắc, Nguyễn Gia Trí đã khắc họa nổi bật vẻ đài các của mệnh phụ, tâm trạng mơ mộng của thiếu nữ tuổi đang yêu, nét hồn nhiên, ngây thơ của thiếu nữ mới lớn. Từ tà áo nhẹ bay trong gió, cành hoa lá mềm mại, khóm chuối xao động, đến dáng vẻ nhân vật và đồ vật giàu chất trang trí đều là những chi tiết đắt về hình được thể hiện bằng những đường nét bay bướm, thanh thoát. Sự sống động của nhân vật và khung cảnh đã hấp dẫn người xem vào thế giới sơn mài huyền ảo của Nguyễn Gia Trí.
Đối lập với vẻ đẹp nhẹ nhàng của tranh Thiếu nữ trong vườn, tranh Phong cảnh diễn tả cây dọc mùng bằng đường nét vẽ khỏe khoắn. Những mảng vỏ trứng lung linh kết hợp với sắc đỏ của son, ánh rực rỡ của vàng, độ sâu thắm của sơn then và cánh gián đã làm cho khóm dọc mùng trở nên hấp dẫn đặc biệt, nổi bật giữa các cây cỏ xung quanh.
Phong cảnh nông thôn Bắc Bộ Việt Nam qua tác phẩm này hiện lên lộng lẫy và sâu thắm. Khóm cây dọc mùng bình dị trở nên sang quý lạ thường qua tài năng tạo hình và khả năng diễn tả sơn mài đạt đến đỉnh cao của Nguyễn Gia Trí.
Phó giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Lê Anh Vân - nguyên Hiệu trưởng Đại học Mỹ thuật Việt Nam - nhận xét danh họa chia tách những đường ghép khéo léo, tạo sự liên kết và không gây ảnh hưởng từng nhân vật. "Không gian bức tranh không bị phụ thuộc vào ánh sáng tự nhiên. Nhưng nền vàng sáng cộng với tài diễn tả nhân vật, cây cỏ, tạo cho người xem thấy một không gian ánh sáng chan hòa. Tác phẩm khẳng định kỹ thuật điêu luyện và cách diễn tả tinh tế của một bậc thầy", ông nói.
Họa sĩ Trần Khánh Chương - nguyên Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam - khẳng định tác phẩm thể hiện sự tìm tòi của Nguyễn Gia Trí, bổ sung cho nghệ thuật tạo hình bằng chất liệu sơn mài. Tranh góp phần đưa sơn mài từ chất mỹ nghệ truyền thống thành chất liệu mang tính hội họa cao, có khả năng thể hiện được mọi yêu cầu hội họa hiện đại. "Đây là một trong số tác phẩm xuất sắc, có tìm tòi, khám phá, sáng tạo nhất của sơn mài Nguyễn Gia Trí", ông nói.
Câu chuyện thú vị về hành trình đưa bức bình phong về Thủ đô Hà Nội
Nhà nghiên cứu mỹ thuật Nguyễn Hải Yến, 81 tuổi, tác phẩm được đưa về Hà Nội những ngày mùa đông năm 1978. Khi ấy, ông Nguyễn Văn Y - giám đốc bảo tàng - nhận được thông tin dinh Bảo Đại ở Đà Lạt có một bức bình phong cỡ lớn của Nguyễn Gia Trí,. Sau khi xác nhận, hội đồng khoa học liên lạc với quản lý của dinh, bắt đầu đi Đà Lạt đổi tranh và hành trình đưa tác phẩm về trưng bày trong bảo tàng tại Hà Nội.
Đoàn chuyên viên nghiên cứu mỹ thuật của bảo tàng lúc bấy giờ ngoài bà Hải Yến, còn có ông Lê Kim - cán bộ phòng hành chính, họa sĩ Nguyễn Thiện - phòng nghiên cứu hiện đại, họa sĩ Chu Khắc Thuật, nhiếp ảnh Lê Vượng....
Lần đầu nhìn thấy, bà Hải Yến cho biết đã thảng thốt vì tác phẩm hoàn hảo về kỹ thuật, nghệ thuật và chất liệu. Tác phẩm lúc bấy giờ được đặt trang trọng trong một gian phòng, bảo quản tốt.
Tuy nhiên, tranh có một lỗ thủng khoảng 5 cm do đạn bắn trong thời kỳ chiến tranh. Bà Hải Yến kể lại, may mắn là vết đạn ở mép phía trên của tấm vóc thứ hai, không vào những điểm quan trọng của hình họa nên không ảnh hưởng đến bố cục tranh.
Thời điểm đó, quá trình vận chuyển tranh gặp nhiều khó khăn, quá trình này hết hơn một tuần. Đoàn chuyên viên phải thuê người đóng bình phong vào các hòm cẩn thận, đưa xe 12 chỗ chở từ Đà Lạt về TP HCM, rồi chuyển sang tàu hỏa về Hà Nội. Hoạt động vận chuyển được giám sát trực tiếp bởi cán bộ hành chính bảo tàng là ông Lê Kim.
Khi về Hà Nội, bình phong này được đưa đi phục chế, thực hiện bởi các họa sĩ, nhà nghiên cứu sơn mài của phòng phục chế. Sau bốn tháng, trong lần đầu giới thiệu tác phẩm đến công chúng, vết hỏng được khắc phục đơn giản, chưa hoàn chỉnh. Sau này, tổ phục chế bằng nhiều kỹ thuật đã hoàn thiện như bây giờ. Theo Phó giáo sư, Tiến sĩ Bùi Thị Thanh Mai - nguyên Phó giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, sau khi phục chế, người xem khó nhìn thấy vết đạn bắn khi thưởng tranh.
Đặt tên cho tác phẩm
Nhiều tranh thời kỳ cận đại không được đặt tên. Nhà nghiên cứu Hải Yến cho biết việc đặt tên cho tác phẩm gặp nhiều vấn đề. Bà phải tìm trong các tư liệu từ thời xưa, có nhắc đến tranh của Nguyễn Gia Trí. Sau đó, dựa vào các tác phẩm họa sĩ đã có, theo từng giai đoạn và chủ đề để chọn tên. Bảo tàng sau đó quyết định đặt một mặt là Thiếu nữ trong vườn, mặt khác là Phong cảnh. "Tôi rất phản đối bây giờ nhiều nơi gọi mặt Phong cảnh là Dọc mùng. Không hiểu từ bao giờ lại có cái tên như thế", bà Yến nói.
Về tác giả Nguyễn Gia Trí
Trong số các họa sĩ tạo dựng nên nền tảng hội họa sơn mài, Nguyễn Gia Trí (1908 - 1993) được tôn vinh bởi sự tiên phong trong sáng tác nghệ thuật để đưa sơn mài Việt Nam lên vị thế cao quý trong hội họa. Ông tốt nghiệp Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1936.
Trong cuộc đời hoạt động nghệ thuật, Nguyễn Gia Trí đã sáng tác nên những tác phẩm sơn mài lộng lẫy, thơ mộng về con người và phong cảnh Việt Nam như Bên Hồ Gươm (1935), Phong cảnh, Thiếu nữ trong vườn (1939), Chùa Thầy (1939 - 1940), Thiếu nữ bên hoa phù dung (1944), Trừu tượng (1968 - 1969), Vườn Xuân Trung Nam Bắc (1969 - 1989)…
Đương thời, ông được suy tôn là người đứng đầu bộ tứ họa sĩ nổi tiếng của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam, “Nhất Trí, nhì Vân, tam Lân, tứ Cẩn” (Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Tường Lân, Trần Văn Cẩn). Năm 1989, Nguyễn Gia Trí được Bộ Văn hóa và Thông tin công nhận là một trong những họa sĩ đương đại có công trong việc xây dựng nền nghệ thuật tạo hình Việt Nam hiện đại và năm 2012, ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật.
Ông được xem là một trong những họa sĩ đi đầu trong việc tạo dựng khuynh hướng mới của nghệ thuật sơn mài. Ông góp phần đưa sơn mài Việt Nam lên đỉnh cao với sự kết hợp giữa yếu tố văn hóa truyền thống Á Đông của người Việt Nam trên chất liệu sơn ta và phương pháp hội họa hàn lâm phương Tây. Năm 1989, họa sĩ Nguyễn Gia Trí được Bộ Văn hóa công nhận là một trong những họa sĩ đương đại có công trong việc xây dựng nền nghệ thuật tạo hình Việt Nam hiện đại. Ông mất tại TP HCM năm 1993. Năm 2012, Nguyễn Gia Trí được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật năm 2012.
Luxlifestyle tổng hợp theo VnExpress, Đảng cộng sản, Thế giới di sản / PGS. TS Bùi Thị Thanh Mai
